Od epizode do poglavlja
PIŠE: Nenad Kostić, dobitnik 2. nagrade 10. Bookstanove radionice za mlade književne kritičar(k)e (za komparaciju knjige Tale D. Sušića i istoimene televizijske adaptacije)
Često se dešava da roman bude predložak za seriju, film ili pozorišnu predstavu, no, Derviš Sušić je pokazao neobičan slučaj da njegova serija Tale Konjovodac prethodi romanu Tale. Poznat je podatak da je Sušić počeo uporedo pisanje scenarija i romana 1975. godine. Ipak, serija je premijerno prikazana 1979. godine u produkciji TV Sarajeva dok je roman izašao tek naredne, 1980. godine a ponovno izdanje doživeo tek 2025. godine u izdanju Buybooka. Serija je u to vreme postala kultna i bila rado gledana, te se postavlja pitanje koliko je serija izvršila određeni uticaj na percepciju romana, verziju istine u kolektivnoj svesti i horizonte očekivanja čitalaca.
Serija Tale, prema scenariju Sušića a u režiji Sulejmana Kupusovića, bila je jedna od najpoznatijih TV-serija u doba Jugoslavije zbog humorističnog i provincijskog prikazivanja društva i vlasti. Početni kadrovi prve epizode otkrivaju kontekst priče: radnja se odvija u Sloveniji u proleće 1945. godine neposredno pre završetka Drugog svetskog rata, a odmah se fokus stavlja na glavnog junaka Tala koji u prvim replikama pokazuje svoje osobine humorističnog odnosa sa drugim likovima, nadređenima, ali i sa svetom oko sebe rešavajući političke zamke koje se pred njega postavljaju.
Oslanjajući se na žanrovske elemente komedije kao i u TV-seriji, autor priču, koja obitava u istom svetu kao priča o Talu, transmedijskim pripovedanjem iznosi na potpuno drugačiji način od one koja pripada naraciji TV-serije. Već u podnaslovu romana, koji glasi razgovijetni svjetlaci monologa u toku posljednjeg liječenja, autor razotkriva tematski okvir: intimna ispovest/pripovest ostarelog partizana Tala koji nakon napada na neprijatelje doživljava oblik moždanog udara, a kada se probudi shvata da se nalazi u bolnici pod sedativima i analgeticima, čekajući operaciju tumora na mozgu. Tale sada kao nepouzdani pripovedač iz prvog lica (ja forma) kroz monolog prepričava „čoveku sa crnim šeširom“ (autoru) o sadašnjosti ali i vremenu pre trideset i nešto više godina kada je bio u ratu poput mladića Tala iz TV-serije. Iznosi mu svoja promišljanja o ličnoj ulozi u politici, pojmu politike uopšte i svojim porazima dok ovaj to zapisuje za budući scenario serije. Strukturalno, autor je roman podelio na fragmente, nelinearne delove pune simbolika u kojima naracija teče cirkularno što se u TV-seriji prikazuje linearnim pripovedanjem iz epizode u epizodu. Humor koji se kroz seriju predstavlja kroz dovitljivost i harizmu lika Tala, u romanu se integriše kroz Talove rimovane halucinacije u kojima autor kritikuje socijalističko društvo i tehnokratiju koje mogu postati distopijska stvarnost. Fantastični sloj distopije postiže se u romanu halucinacijama u kojima Tale sebe vidi kako lebdi iznad takve budućnosti dok u TV-seriji Tale sreće mlađeg sebe koji ga savetuje ali i otkriva njegovu rastrzanost između nepravde i istine. To se uspešno postiže kroz oba medija bosanskim narodnim govorom što doprinosi bliskosti Tala sa čitaocima ili gledaocima pa i ne čudi zašto je njegov lik i dan-danas jedan među omiljenijima. U romanu je dominantna unutrašnja borba i perspektiva preispitivanja ideologije rata, onih koji ga vode, progovara o siromaštvu, lažnim politikama, pogubljenom narodu koji nije znao ko je ni kuda će, o sopstvenim promašenim prilikama, iskrenosti, ranjivosti i psihičkom rastrojstvu i bolesti. Ta preispitivanja i kritike autor dokumentarno produbljuje u svojevrsnom esejističkom feljtonu uz roman pod nazivom Parergon (1980). Tako društveni i politički kontekst priče ostaje potpuno isti u obe priče. Pripovedanje u romanu uz izvesnu subjektivnu vremensku distancu junaka, pruža širi unutrašnji monolog, filozofske digresije o „Vrhovnom vrhu“, „Svetim Vertikalama“ i „Knjizi stavova“ koje su deo te distopije u kojoj je društvo potpuno kontrolisano od strane vlasti dok su političke refleksije u TV-seriji redukovane na blažem površinskom nivou u komičnim epizodama poput one u kojoj Tale posle govora narodu menja kulaša (rasnog konja) za vojnu nemačku glazbu. Taj motiv konja odnosno magarca pojavljuje se i u TV-seriji i u romanu u čuvenoj rečenici koju mnogi pamte, kada se Talu obraća njegov otac Hećim Bećir: Sine Tale, magare moje drago… pokazuje ironičnu ali toplu i narodnu metaforu Talove naivnosti, tvrdoglavosti, pravednosti i uverenja da politika i pravda mogu biti jedno. Zato on, od epizoda u kojima je poletan, dovitljiv i hrabar partizan, u poglavljima romana ostaje običan konjovodac, bez odlikovanja, star, bolestan i razočaran u svet oko sebe. To nam pokazuje da je roman potpuno drugačijeg narativnog toka, likova, i celokupne priče, ali i svojevrstan romaneskni nastavak priče o antijunaku koja je započeta u TV-seriji. Autor u romanu − prikazujući Tala umornog, starog i bolesnog a što će se u TV-seriji pokazati vizuelnim efektom sede kose glumca Miralema Zupčevića − oslobađa ga epskih okvira i predstavlja ga kao običnog malog čoveka iz naroda, pravednog partizana i posve melanholika za mogućom i sanjarskom budućnošću bosanskoga naroda.
Ponovno objavljivanje romana i njegovog dokumentarnog dodatka daje šansu književnom junaku da zaživi među publikom kroz drugačiji medij i u drugačijoj verziji od one već poznate u popularnoj TV-seriji. Takođe, sarkastičnim sredstvima i dubljim značenjima u poglavljima romana, nudi priliku za slojevito uranjanje u produženu i složenu kolektivnu priču o junaku koji je postao simbol entuzijazma, pravednosti i revolucije.
